Tirana e humbur
Në Tiranë i është kushtuar shumë vonë rëndësi zhvillimit të Urbanistikës,duke qënë se deri në 1912, struktura e qytetit ishte ajo e një qyteti me karakter otoman, ku rëndësi të veçantë i kushtohej banesës individuale dhe organizimit të saj si nukël, por jo deri në mendimin dhe trajtimin e bashkësisë së tyre, në sensin e planifikimit urban. Kjo gjë filloi të ndodhë vetem gjatë pushtimit Italian fashist nga 1939–1944, periudhë që cilësohet si një nga periudhat gjatë të cilës Tirana ka pasur zhvillimin më të madh nga ana arkitektonike dhe sidomos urbanistike.
Planifikimi urban i një qyteti është pasqyrë e të gjithë ndryshimeve politike dhe lëvizjeve të pushtetit dhe Tirana veçanërisht, është shembulli se si struktura e një qyteti ngrihet mbi një koncept të vazhdueshëm ‘tabula rasa’, rrafshimin e së ‘gjithës’ për ta zëvëndësuar me një të gjithë të re, siç thotë dheE.Mëhilli në ‘ Kryeqyteti dhe Pushteti’(1) .Çdo regjim I ardhur në pushtet ka përfaqësuar një‘forcë thellësisht‘mohuese’mbi çdo gjë ekzistuese, të krijuar nga një regjim parardhës.
Mjafton të përmendim shembuj të hershëm se si për ndërtimin e Pallatit të Kulturësu rrafshua një pjesë e madhe ePazarit të vjetër(fillimi I qëndrës së Tiranës), apo shëmbja eKinema ’17 Nëntorit’ për ndërtimin e një Qendre Tregtare e raste të tjera që gradualisht kanë krijuar një frymë ‘ndryshimi pa kthim’, shumë e ndjeshme vecanërisht sot. Të krijohet përshtypja sikur Tirana pra, vjen si një qytet që e shikon rigjenerimin e tij përmes rrafshimit të së vjetrës e rindërtimit mbi të, në emër të një të reje më të mirë hipotetike, ku veprime si restaurimi, rijetëzimi, rikonstruksioni përbëjnë praktika aliene.
Ky hulumtim konsiston, si fillim në një evidentim të të gjithë ndërtesave në Tiranë, që me kalimin e viteve kanë kaluar në stadin e ‘ndërtesave të padëshiruara’. Flitet gjithashtu në lidhje me konceptin e vlerës së një ndërtese; kush ja jep vlerën një ndërtese, jo detyrimisht për ta cilësuar monument, por vlerë që mund ti atribuohet dhe thjesht nga komuniteti, memoria historike kolektive e faktorë të tjerë.
Arsyetimi mbi ndërtesa me vlerë zero, pozitive, negative dhe shembuj të tyre në ‘pëlhurën urbane’ të Tiranës. Si arrin nje ndërtesë të bëhet e padëshirueshme panvarsisht këtyre vlerave që mbart. Hulumtimi mbi rastet specifike të shumë prej tyre në Tiranë siTeatri Kombëtar, Muzeu I Shkencave të Natyrës, Ish-Radio Tirana, Stadiumi ‘Qemal Stafa’, Ish Kinema 17 Nëntori ose Kinema ‘Nacional’etj.
Në ketë retrospektive kanë ndihmuar shumë dhe përqasja e komunitetit përmes ndjesive të tyre, vleresimit të tyre për këto ndërtesa dhe mënyrës se si këto ndërtesa kanë ndikuar në jetën e tyre te perditshme.
Kriteret që janë përdorur për këtë katëgorizim në‘Ndërtesa të padëshiruara’të një serie ndërtesash, të tipologjive të ndryshme nga banesa tip vile e vepra të karakterit publik, kanë qenë:
a. Ndërtesa që mbartin një vlerë të ndjeshmehistorike dhe arkitektonike( dëshmitare te zhvillimit social dhe ekonomik të Tiranës ndër vite, të zhvillimit organik urban të saj si qytet, dëshmitare të materialeve, teknikave e mënyrave të ndërtimit të kohës).psh. Vilat urbane të realizuara gjatë pushtimit fashist, Banesat popullore te realizuara me mjeshtër etj.
b. Ndërtesa që janë pjesë eidentitetitdhememories kolektivetë qytetit të Tiranës.psh. Ish kinema ‘17 Nëntori’, Ish ‘Ekspozita Shqiperia Sot’, Kombinati Tekstil ‘Stalin’ etj.
c. Ndërtesatë rrezikuaranë një gjëndje aktuale të mjeruar, jo-funksionale në prag shkatërrimi, të lëna në mëshirë të fatit /si dhe ato për të cilat është marë vendimi për shkatërrim, panvaresisht vlerave të tyre si ndërtese apo faktit që gezojnë nje status ‘Monumenti kulture’.psh.Ish- Radio Tirana, Vila ne Rrugën Xhorxhi Martini etj.
d. Ndërtesatë shkatërruara(panvaresisht vlerave të tyre) të sakrifikuara për ti dhenë jetë nje projekti të ri (në më të shumtën e rasteve ndërtese shumëkatëshe polifunksionale, të kontestueshme në shumë plane).psh. Stadiumi Qemal Stafa, Muzeu I Shkencave të Natyres, Ish kinema ’17 Nëntori’.
Këtu mund të gjendet njëlistë e këtyre ndërtesave ë padëshiruaranë qytetin e Tiranës me përshkrime specifike mbi to dhe gjëndjen aktuale si dhe websitihttps://preservingtirana.city/,i cili siguron një arkivim interaktiv të tyre në hartën e përgjithshme të Tiranës.
E gjithë ky kategorizim I godinave , që nuk përbën një kategorizim rigid e të prerë, mbështetet normalisht mbi vlerën që këto ndërtesa mbartin ne kontekstin historik, arkitektonik, dëshmisë mbi teknikat e ndërtimit të kohës etj. Për rrjedhojë vjen e nevojshme të flasim për nocionin e vleres së veprave arkitektonike.
Vlera e një ndërtese, Vlerë negative, vlerë zero, pa vlerë. Koncepti I së bukurës .
Koncepti i së bukurës në Arkitekturë është dhënë që në antikitet sipas arkitektit romanMarcus Vitruvius. Së pari, sipas tij tre janë kriteret që duhet të ndjekë një arkitekt në proçesin e projektimit të një vepre arkitektonike :Qëndrueshmëria,Funksionaliteti dhe Bukuria. Në lidhje me këtë të fundit, duke qënë se është e vështirë të përcaktohet një sens universal të një arkitekture të bukur që të funksionojë për të gjithë njerëzit, në të gjithë kohërat, ai e lidh arkitekturën e bukur me qënien njerëzore, pra çdo arkitekt duhet ti referohet proporcionëve dhe simetrise të trupit njerëzor si më afër proporcioneve perfekte e ideale.Në këtë mënyrë vepra e arkitekturës mund të arrijë një gjëndjeeurythmie-nje atmosferë të pranueshme dhe harmonike. Pra që në antikitet caktohet kjo marëdhënie midis njeriut dhe vlerës së një vepre arkitektonike.
Duke qene se keto hapesira(ndërtesa)eurythmi-ke, kanë si referencë qëndrore njeriun ato gjithashtu mishërojnë ambiciet, shpresat dhe frustrimet e njerëzve dhe grupeve të tyre në rastin e ndërtesave publike. Panvaresisht kesaj varesie ne dy kahe, ndodh qe shumica e njerezve nuk kane mundesine te alterojne ndertesat me te cilat lidhet jeta e tyre e perditshme , duke i denuar ata keshtu, te kthehen ne thjesht deshmitare te alterimeve te tyre , si pjese e nje plani me te madh mbi to.
Në vende dhe periudha të ndryshme kohore ka pasur gjithnjë ndërtesa që janë konsideruar ‘të dëshirueshme’ dhe ndërtesa të konsideruara struktura pa vlerë. Ndërtesat ‘e dëshirueshme’ janë trajtuar, ruajtur dhe promovuar ne guida turistike apo libra arkitekture per vlerat e tyre. Nderkohe qe kategoria e dyte janë lënë në mëshirë të fatit të tyre, janë injoruar, madje dhe shformuar. M.Van der Hoornflet për një bosht vlerësimi hipotetik për keto ndertesa, qe nuk përmban vetem dy vlera ekstreme, negative dhe pozitive. Ndërtesat që nuk janë vlerësuar si monumente kulture për shembull, mund te jene të pozicionuara në një mori statusesh të tjera, nga godina me vlerë negative, me vlerë zero si dhe pa vlerë të përcaktuar.
Njëri kah do kishte te bente me ndërtimet më të padëshiruara që lidhen me ngjarje historike të caktuara qe i japin atyre një konotacion negativ , gjithashtu në kundërshti me to kemi ndërtesat më të vlerësuara, këtu futen të gjitha rastet e ndërtesave të vlerësuara si monumente kulture e per pasoje kane dhe nje vlere turistike, njerezit i vleresojne deri ne ate pike qe shkojne ne menyre te qellimshme per ti pare, rasti i Pantenonit, Akropolit, Koloseut etj. Ndërmjet ketyre dy kategorive ekziston nje zone shume e pasur gri me nje mori ndërtesash të padefinuara as në njërin kah as në tjetrin, për fatin e të cilave dhe njerëzit do ishin indiferente. Keto do te cilësoheshin ndërtesa te ‘Vlerës zero’. Eshte e rendesishme te diferencohet kjo kategori nga ato me ‘vlere negative’ ose ‘germadhat arkitektonike’.
‘Gërmadhat’ përfaqësojnë ndërtesa të delapiduara dhe të margjinalizuara, ndërtesa të braktisura që I janë lënë kursit të natyrës, gje që përshpejton vjetërimin e tyre deri në shkatërrim dhe sjell distancimin e njerëzve prej tyre, për pasojë. Ky është koncepti I ‘gërmadhës’që jep M.Van der Hoorn në ‘Indispensable Eyesores: An Antropology of undesired buildings’.(2) Eshtë tepër e qartë se cfare, kursi ‘nje-kahesh’ i kohes mund ti shkaktojë funksionalitetit, fizicitetit, estetikës se nje ndërtese por ç’ka nuk është aq e qartë është përjetimi i njerezve per keto ‘germadha’.Në situatën e Tiranës, përjetimi dhe qëndrimi i njerëzve në një masë të konsiderueshme është të qenurit indiferent pasiv, të lënurit të gjërave të ndjekin kursin e tyre natyror, panvaresisht vetedijes se tyre qe ka menyra parandalimi dhe qe ata përbëjnë një faktor shumë të rëndësishem në kthimin e këtyre mënyrave të parandalimit në realitet.
Sjell rastin ePiramidessi shembull kontekstual për Tiranën si dhePallatin me Kuba të M.Velossi gërmadha arkitektonike që gjatë një përiudhe të caktuaranonin në boshtin negative të sistemit të vlerave të nje godinë.
Hapësira ePiramidëska pësuar shumë ndryshime në përdorim ndër vite.Në 2001 u vendos në të Selia eTop Chanel duke u përdorur njëkohësisht si hapsirë për kafene dhe night-clube dhe hapësirë mitingjesh, hapësira publike jashtë. Në 2011 u mor vendimi të shëmbet nga partia në pushtet, duke e lidhur atë çfarë ajo përfaqësontë me një përiudhë të errët të historisë shqiptare, diktaturës komuniste. Gjë që nuk ndodhi si pasojë e revoltave në masë të banorëve të Tiranës dhe vendoshmërisë së tyre për ta ruajtur atë.
Ky moment përfaqëson një shprehje të qartë se si një ndërtësë mund ti atribuohet një vlere negative, në rastin në fjalë nga pushteti në fuqi dhe jo komuniteti lokal. Piramida përfaqëson një ndërtim mjaft kompleks nga pikpamja e ideimit arkitektonik, ku çdo fasadë e saj është e ndryshme, fasada ballore imiton siluetën e malit të Dajtit në sfond të saj, në fasadën e prapme ajo ka siluetë kuadratike, ndërkohë që nga lart (fasada e pestë) imiton siluetën e një shqiponje nderkohë që brendia, është trajtuar me mezanina. Aktualisht qëndron e zhveshur totalisht nga koraca e saj e mermertë, që e harmonizonte me godina të tjera përreth, përgjat Bulevardit. Hapësira e saj përdoret me raste sporadike si hapsirë eventësh pak më alternative por mund ta përceptosh lehtë që ajo është ‘fikur’ tashmë.
Mungesa e mirëmbajtjes së mirëfilltë e të vazhdueshme, i kanë dhënë asaj trajtën e sotme, një germadhë, por sic do e cilësontë M.Van der Hoorn në ‘Indispensable Eyesores: An Antropology of undesired buildings’një ‘Gërmadhë të pazëvëndësueshme’ sepse ka qënë gjithnjë prezente dhe bashkëvuajtëse e çdo ndryshimi historik e për pasojë urban të qytetit duke formezuar identitetin hapsinor të qytetit dhe për pasojë memorien kolektive të banorëve mbi të. Aktualisht ekziston plani për ta rijetëzuar atë në një Qëndër të Inovacionit dhe Teknologjisë për të rinjtë dhe fëmijët si hapsire multifunksionale rekreative, edukimi e workshopesh. Ky rast tregon shumë qartë se si një ndërtesë mund të ri-vlerësohet dhe të kalojë nga boshti negativ i sistemit të vlerave në atë pozitiv.
GjithashtuPallati me Kubaose sic quhej nga tiranasit, Pallati I Kadaresë( ku kanë jetuar familjet eD.Agolli, ajo eI.Kadaresëdhe figura të tjera të shquara), i cili cilësohet si ndër projektet e para moderniste shqipëtare, por që në të shkuarën është etiketuar si provokim ndaj artit zyrtar komunist të kohës. Volumetria e ndërtësës u cilësua me prirje drejt ‘kubizmit’, shumë ndryshe nga arkitektura racionale dhe e zymtë komuniste e asaj periudhe. Sot sado që qëndron në një nga pikat më të dukshme në qytet, gjëndja e saj të ndjell keqardhje, nje gërmadhë, ku çdo shenjë e kohës ndihet që tek mungesa e trajtimit të suvasë, rifiniturës, shtesave informale në katet e poshtme etj. Një strukturë që dikur shkaktoi aq shumë revoltë dhe sot për ironi të fatit qëndron e injoruar dhe e papërfillshme.
Për aq kohë sa shoqeritë do jenë një përzierje heterogjene individësh me perceptime e botëkuptime të ndryshme, nuk do të kemi asnjëherë një vlerësim unik për një ndërtesë, për pasoje të njejtat ndertësa do e gjejnë veten në pozicionë të ndryshme në ‘boshtin e vleres’.
Gjithashtu me rrjedhën e kohës, veprat arkitektonike mund të lëvizin përgjatë boshtit të vlerës ndaj ‘Landmarket’ e ditëve të sotme mund të kthehen në ‘shëmtirat arkitektonike’,’ djerrat e syve’ të se ardhmes dhe vice-versa.(3)
Rasti gjithashtu i ‘Shtëpise me gjethe’që ka kaluar nga të qënit, qëndra e Gestapos gjat pushtimit gjerman, dhe Qendër e Sigurimit te Shtetit (Policia politike), për pasojë një strukturë që indukton frikë, represim, në transformimin sot në një Shtëpi Muze që tërheq çdo muaj turistë dhe njerëz të etur për këtë pjesë të histories së Shqipërisë.
Ajo çka vihet re në një masë të konsiderueshme, gjatë hulumtimit dhe evidentimit në terren të ndertesave të padëshiruara , janë tipologjia e vilave, ‘vilat e harruara Tiranase’.
Kopështet me gjelbërim kanë qënë pjesë e cdo hapësire shtëpie tiranase. Ishte tipike që kopështet në rastin e rrugëve kryesore si e Rrugës se Kavajes, të ishin të organizuara përgjatë të dyja kraheve të rrugës. Gjatë kësaj periudhe vëmendja ishte fokusuar më shumë në arkitekturen e godinës, banesës sesa në planifikimin urban të qytetit në tërësi gjë që përbentë nje shprehi apo formë rebelimi ndaj okupuesit. Gjatë kësaj periudhe kemi zhvillim të ‘Banesës tradicionale tiranase’ (me material lokale , qerpiç dhe puna e dorës me mjeshtër dhe kopështe shumë të mëdha).
Banesat e sotme tiranase, për pasojë janë përfaqësuese të një periudhe mjaft të hershme dhe të vecantë historike të zhvillit të Tiranës, që tek ato me një karakter të theksuar oriental, otoman e deri tek vilat e periudhes së dominimit të Italise fashistë. Kanë mbetur disa të tilla në Tiranë siSarajet e Toptanëve,Vila në Rr.Tefta Tashko, Vila në Rr.Xhorxh Martini, Vila e ish-Radio Tiranësetj, të evidentuara në hartën përgjithshme të Ndertësave të padëshiruara në Tiranë. Disa prej këtyre banesave janë shpallur Monumente Kulture, sjellim këtu rastin eVilës në Rr.Xhorxhi MartiniapoRadio Tirana dhe gjithsesi sot ndodhen në një gjëndje të mjerueshme. Këto banësa me një vlerë të qartë arkitektonike (stilistike dhe në kontekstin e teknikave të ndërtimit) si dhe historike, janë nën zotërim privat.
Ka një situatë të përsëritur me statusin e këtyre vilave, perfundim i nxjerre nga bisedat me njerëz të ndryshëm banues në rrethinat e tyre. Familje të pasura tiranase I kanë realizuar, ndërkohë që sot bijtë e këtyre familjeve që i kanë trashëguar, për arsye të ndyshmë janë zhvendosur jashtë vendit, duke e lënë fatin e këtyre banesave të papërcaktuar. Sipas Nënit 6 të Ligjit 27/2018 , Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë (4) ,pronaret dhe përdoruesit e pasurisë kulturore në pronësi private(rasti I monumenteve), kanë për detyrim të garantojnë ruajtjen e këtyre pronave dhe vlerave që ato mbartin dhe të bashkpunojnë me institucionët përkatësë publike për mbrojtjen, vlerësimin dhe aksesin në këto pasuri kulturore.
Problemi me situatën e tyre sot qëndron tek fakti që mungon ky bashkpunim midis familjareve pronare të monumenteve me Institucionet përgjegjëse, që duhet të garantojnë mbrojtjen e tyre dhe nga ana e këtyre Institucioneve, neglizhenca për të bërë një plan ri-jetëzimi/ripërdorimi dhe alokimit të fondeve për restaurimin e tyre.
Disa Vila të vjetra të shpallura moumente të katëgorise se dytë, kanë pasur një fat ndryshe, janë rinovuar e mirëmbajtur në kohë duke hospituar sot seli ambasadash, e institucionësh si vila e Ambasadës Zvicerienë, selia e Bankes Botërore etj.
Ndër më përfaqësueset e këtyre vilave, ështëvila e Ish-Radio Tiranës,e cilapërbën një monument të kategorisë së dytë. Mungesa e mirëmbajtjes ndër vite e ka bërë që të humbasë çdo virtyt si ndërtesë, nga ato virtyte që I japin atë gjëndjen eeurythmise vitruviane,një vepre arkitektonike.Pasi ka shërbyer për të hospituar funksione të ndryshme në rrjedhën e viteve, sot në të jetojnë familje të komunitetit rom, që e kanë pastruar atë dhe që gjatë ditës përdorin hapsirën e oborrit të katit përdhe për një treg të improvizuar rrobash, për aq kohë sa nuk vjen pronari privat I saj dhe I largon që aty.
Të njëjtin fat kanë pasur dhe dy vila të tjera në vazhdim të rrugës, nga biseda e zhvilluar me njerëzit që jetojnë aty aktualisht, njëra prej të cilave mendohet të ketë qënë shtëpia e parë publike e Tiranës. Këta njerëz kanë qëndruar me një frikë konstante që një ditë dikush do vinte, do I nxirrte jashtë, godina do shëmbej për të ngritur një strukturë të lartë multifunksionale banim dhe biznese, për hir të interesave të një pronari privat. Kjo është një histori shumë e njohur dhe e përsëritur në Tiranë, si shëmbja eMuzeut të Shkencave të Natyrëspër të ngritur një kompleks banimi e biznesi, shëmbja e‘Kinema 17 Nëntori’ për ngritjen e Qëndrës tregtare ‘Galeria’, tentative për shembjen eTeatrit Kombëtar, me idenë për të sjellë një Teatër të ri me disa kulla banim dhe biznes gjithashtu si ‘vlerë’ hipotetike e shtuar etj.
Jemi të gjithë deshmitarë të pafuqishëm, të përditshëm të degradimit që po u ndodh këtyre ndërtesave.Fati i tyre i lihet kursit të natyrës dhe më pas vendoset thjesht që nuk janë më të përshtatshme dhe nuk I plotësojnë më kushtet e së tashmes, për të qëndruar si struktura në përdorim dhe rezultati :‘Dekapitimi’. Kjo sepse pushtetin për vendosjen e vlerës së një ndërtese në Tiranë e kanë grupe të caktuara interesi, interesi individual i të cilëve nuk përputhet me interesin e përbashkët të qytetit.
Një fenomen tjeter shumë interesant, në momentin që vihet në rrezik apo diskutim ekzistenca e një ndërtese, asaj automatikisht i rritet vlera. Përmendim rastin në Sarajevë ku, gazetarët nga‘Oslobodenje’ku u vu re që zyrat e tyre drejtuese nuk kishin nje rëndësi apo vlerë të vecantë, deri në momentin që iu vu zjarri nga pushtuesit e qytetit dhe kjo gradualisht bëri që ato të ktheheshin në nje ‘pike referimi’ dhe simbol i vërtetë i mbijetëses (5).Një rast I ngjashëm po ndodh në lidhje meTeatrin tonë Kombëtar.
Teatri Kombëtar ose ‘Rrethi Italo-shqipëtar Skëndërbej’, filloi të realizohej kur Galeazzo Ciano, atëhere ministri I punëve të jashtme, që porositi në 1938 realizimin e projektit të Rrethit nga ndërmarrja ‘Patër Construzioni Edili Speciali’ e cila e realizoi ndërtimin në harkun e pak muajve të 1939. Ishte menduar si nje qëndër kulturore, shplodhëse, sportive me nje pishinë, fushë sportive, zyra Teatër, restorant dhe të shërbentë si një pikë takimi. Për sa I përket kompozimit volumor, përbëhet nga dy trupa fabrike gjatësorë simetrik ndërmjet tyre sipas një aksi dhe që lidhen midis tyre përmes nje portiku.Trajtimi I tij mendohet të sjelli në mëndje nje stil post-futurist si të Angiolo Mazzonit . Godina u ndërtua sipas patentave të Ndërmarrjes ‘Patër’ që siguronin shpejtësi, dhe cmime të ulëta në realizim për shkak të përdorimit të materialeve parafabrikat nga Milano. Materialet e përdorura janë çimento, dru dhe disa pllaka parafabrikat të quajtura populit apo ‘paterçemento’(6).
Aktualisht përmes VKM , nr 325 I datës 12.04.2017 Teatri Kombëtar është nxjerrë nga harta e qëndrës historike në Tiranë, që përbënte një hapësirë të paprekshme.
Në këtë truall tëRrethit Skënderbej, përmes një partneriteti publik-privat (PPP) kërkohet të realizohet një Teatër i ri, projekt arikitektonik i firmës daneze Bjarke Ingels, përmes shëmbjes së Kompleksit ekzistues. Një pjese e sipërfaqës së pronës publike në këtë truall do përdoret, sipas marrëveshjes për ngritjen e godinave të larta me përdorim të përzier banim e biznese. Situata e krijuar në lidhje me Teatrin të kujton rastin shumë analog mbiTeatrin Kombëtar në Budapest, do ishte më shumë një skenar I mundshëm me atë cfarë mund të ndodhë me Teatrin tone, duke qënë se atje gjithçka është një fakt I kryer tashmë.
Historia e Teatrit Kombëtar në Budapest eshtë shumë komplekse, duke qënë se ndër vite ka qënë në të njejtën kohë burim krenarie kombëtare si dhe burim konflikti konstant në lidhje me poziconin dhe dizajnin e tij. Godina funksionoi si Teatër nga 1908 në 1963, u themelua në 1875 si I mbiquajtur ’Teatër I Popullit’ dhe do të shërbente si një strukturë e përkohshme sepse mendohej që kultura hungareze meritontë dicka me monumentale.
Në 1960 qeveria caktoi në atë vend ndërtimin e stacionit të ri të metrose. Eventi I shembjes qëndron akoma I imprintuar në mendjen e shumë banorëve të Budapestit duke e bërë këtë çështje të jetë akoma një çështje prekëse, qysh atëhere. Vetëm pas 2002 një Teatëri ri Kombetar u ndertua në nje vend të ri (7).
Në piazen përballe tij ngritën nje strukture fasade me suva që imitontë fasaden e mëparshme, ekzaktësisht përballe godinës se re, nën ujë. Në të vërtete nuk u ruajt asnjë elemnt arkitektonik origjinal nga Teatri I vjetër por gjithsesi ata që e komisionuan, në një farë mënyre e evidentuan vlerën e pararëndësit të tij duke e risjellë simbolikisht përmes elementit të fasades në shesh.
Teatri Kombetar Hungarez eshtë shembulli I nje ‘Gërmadhe të nevojshme’: Shembja e tij paraqiste nje cështje shumë te kontestuar, por ‘martirizimi’ i tij në fund shërbeu për një rezultat shumë të rëndësishëm, krijimit sot të narrativave mbi të.
Martirizimi I një ndërtese, i jep një botëkuptim tjetër komunitetit mbi të. Siç citon M.Van der Hoorn:’ ‘Hapi I parë për ta ngritur nje ndërtese në statusin superior të një ‘martireje’ është ta ‘vrasësh’ atë. Një formë tjetër primare është të ruash gjurme të ‘martirizimit’ të saj në formën e relikave (8).’
Me shumë gjasa dhe Teatri ynë Kombëtar do të shkojë drejt ‘martirizimit’, nëse shëmbja e tij do jetë një event i pashmangshëm. Ndërkohë forma tjetër e këtij martirizimi ishte ruajtja e relikave prej saj, sic ka ndodhur me fragmented nga Muri I Berlinit një prej të cilave ndodhet dhe këtu apo siç po tentohet të bëhet me fasadën eStadiumit ‘Qemal Stafa’si monument I kategorisë së dytë.
Pyetja më relevante e më e rëndësishme që duhet të vijë automatikisht kur krijohen narrative të tilla për këto godina, është : Kush e ka pushtetin për të krijuar e shkatërruar vlerë?Kete ceshtje ngre dheMichael Thomson në Rubish Theory.‘Pushteti për të krijuar apo shkatërruar vlerë nuk I jepet gjithëkujt. Kjo gjë sfidon jo vetëm nocionet arkitektonike mbi të qëndrueshmen dhe efemeralen në arkitekturë por gjithashtu sfidon lidhjet sociale (të pushtetit) , thellësisht të lidhura me pyetjen se kush e cakton vlerën e gjërave’ Michael Thomson në Rubish Theory (9).
Situata me Teatrin tone Kombëtar ka zgjuar shumë polemika, shumë diskutim, shumë qëndrime dhe kjo është shumë e rëndësishme, fakti që ka narrative të tilla sot, që është zgjuar tek qytetarët ndjenja e të të reaguarit dhe protestuarit, duke mos i lënë thjesht gjërat të rrjedhin, pasivisht. Një pjesë e banorëve të Tiranës dhe një grup artistësh kanë bërë të mundur që të mblidhen rregullisht cdo mbasdite për një kohë të gjatë në shenjë proteste gjithashtu ka pasur dhe forma proteste permes street art-it, parrullave, posterave, rrjeteve sociale. Parimisht ky qëndrim i njerëzve ne lidhje me mbrojtjen e Teatrit është ndër mënyrat më demokratike që një komunitet përdor për të fituar pushtetin e vendosjes apo shkatërrimit të vlerave për një ndertese. Shpreh një vendosshmëri për të mos ia lënë këtë pushtet, siç ndodh zakonisht grupeve të caktuara të interesit, kjo përbën luften e tyre për të fituar të drejtën e vendosjes së vlerës.
Për aq kohë sa në Tiranë nuk do ketë një qëllim të mirëfilltë për të marrë për bazë mendimet e profesionistëve të fushës, arkitektëve dhe urbanistëve, mbi cilin duhet të jetë sistemi i duhur I vleravë te veprave arkitektonike monumente dhe jo, si dhe deshirat e nevojat e qytetareve te Tiranës së cilëve ai truall e institucion, u përket e duhet tu shërbejë, atëhere Tirana do mbetet realisht një qytet pa identitet, si një nga qytetet absurde tëI.Calvinos, ‘–Maurilia’, në ‘Qytete të padukshme’(fragment nga ‘qyteti dhe kujtesa’)
…Kujdesuni mos u thoni atyre se nganjëherë qytete të ndryshme pasojnë njëra-tjetrën mbi të njëjtin vend pa u njohur me njëri-tjetrin , të pakomunikueshëm mes tyre. Ka raste që dhe emrat e banorëve mbetën të pandryshuar, dhe theksi i zërave e deri dhe tiparet e fytyrave ; por perënditë që banojnë poshtë emrave e sipër vendeve , kanë ikur pa thënë asgjë e vendin e tyre e kanë zënë perëndi të huaja. Eshtë e kotë të pyesesh në janë ato më të mira apo më të këqija se të vjetrat , derisa mes tyre nuk ka asnjë lidhje , ashtu sikurse dhe kartolinat e vjetra nuk e paraqesin Maurilian sikunder ishte, por nje qytet tjetër që rastësisht quhej po si ky, Maurilia.(10)
Linku i referencave :Bibliografia
Shënim: Ky shkrim ka lindur nën kuadrin e projektit kërkimor ‘Cities Methodologies’ zhvilluar nga ‘Instituti i Antropologjisë dhe Studimit të Artit’ dhe financuar nga PERFORM.
/Lupa.al/
